Độc đáo piñata

Có cách thức tương tự như “đập niêu” trong phong tục truyền thống của Việt Nam, Piñata là một vật chứa thường được tạo tác bằng giấy bồi, gốm, hoặc vải, được trang trí màu mè. Bên trong chứa đầy những món đồ chơi nhỏ hay kẹo, hoặc lẫn lộn cả hai, và sau khi bị đập để rơi ra, các thứ bên trong giống như một phần của nghi lễ hoặc lễ kỷ niệm.

Piñata thường được gắn liền với đất nước Mexico. Ý tưởng về việc phá vỡ một món đồ đầy ắp những thứ bên trong là những điều thú vị đã được đưa đến châu Âu vào thế kỷ 14, nơi mà tên gọi pignatta được giới thiệu trong tiếng Ý. Người Tây Ban Nha đã mang truyền thống châu Âu này đến Mexico, mặc dù có những truyền thống tương tự ở vùng Trung bộ châu Mỹ cổ đại (Mesoamerica), chẳng hạn như truyền thống người Aztec vào ngày sinh giữa tháng 12 của thần Huitzilopochtli.

Theo các ghi chép địa phương, truyền thống piñata của Mexico bắt đầu từ thị trấn Acolman, phía bắc thành phố Mexico, nơi piñata được giới thiệu với mục đích truyền đạt giáo lý cũng như đồng thời tham gia vào nghi lễ của vị thần Huitzilopochtli. Ngày nay, piñata vẫn là một phần của văn hóa Mexico, văn hóa các quốc gia khác của Mỹ Latinh: Hoa Kỳ, nhưng nó gần như đã mất đi các đặc điểm tôn giáo/tín ngưỡng.1. Mặc dù piñata được xem là một hoạt động thú vị cho các buổi tiệc tùng ngày nay, nhưng chúng có một lịch sử lâu dài và phong phú. Có một số tranh luận về nguồn gốc xuất xứ của nó không phải là đất nước Tây Ban Nha mà là Trung Hoa. Ở Trung Hoa, kiểu thức tương tự có hình dạng con bò cái hoặc đực được sử dụng cho năm mới.

Nó được trang trí với các biểu tượng và màu sắc mang ý nghĩa để có được khí hậu/thời tiết thuận lợi cho mùa vụ phát triển sắp tới. Nó chứa đầy năm loại hạt ngũ cốc khác nhau, sau đó được đánh bằng những chiếc gậy mang nhiều màu sắc. Sau khi piñata vỡ ra, những tàn tích còn lại được đem đốt và tro của chúng được giữ lại để ban cho sự may mắn.

Truyền thống này đến châu Âu vào thế kỷ 14, được kết hợp với Mùa Chay của Cơ Đốc giáo; ở Tây Ban Nha, vào Chủ nhật đầu tiên của Mùa Chay, “Chủ nhật Piñata”, đã trở thành một nghi lễ kỷ niệm được gọi là Vũ điệu Piñata. Như nguồn gốc từ tiếng Ý biểu thị, “pignatta” có nghĩa là “nồi nấu bằng đất nung”, người Tây Ban Nha ban đầu đã dùng một món đồ đựng bằng đất sét trơn, trước khi bắt đầu trang trí chúng bằng những sợi dây ruy-băng, kim tuyến và giấy màu. Nguồn gốc của từ tiếng Ý được cho là có sự liên quan đến từ tiếng Latinh pinea – “cây thông hình nón”.Truyền thống piñata của châu Âu đã được mang đến Mexico vào thế kỷ 16; tuy nhiên, đã có những truyền thống tương tự ở Trung bộ châu Mỹ cổ đại. Truyền thống Maya cũng có sự tương tự như truyền thống piñata hiện đại ngày nay như việc người tham gia bị bịt mắt để đập piñata hay truyền thống Aztec nhân dịp kỷ niệm ngày sinh của vị thần Huitzilopochtli. Người thầy tế sẽ trang trí cho một cái nồi đất sét với những chiếc lông đầy màu sắc. Khi chiếc nồi vỡ toang do bị đập bằng gậy hoặc dùi cui, kho tàng bên trong sẽ rơi xuống chân của vị thần như là một cúng phẩm.Theo các ghi chép địa phương, piñata lần đầu tiên được sử dụng cho mục đích truyền giáo vào năm 1586 tại Acolman, thuộc bang Mexico ngày nay, ngay phía bắc thành phố Mexico. Các tu sĩ theo nguyên tắc và học thuyết của thánh Augustine đã sửa đổi các piñata của châu Âu và sáng tạo ra truyền thống Las Posadas (Posadas là chín ngày lý thú dẫn đến đêm Giáng sinh, trong chín ngày này người ta tưởng nhớ việc ông Joseph và bà Mary lang thang trên các hè phố thành Bethlehem và giây phút họ được con người nhân từ cho tá túc) để đồng tổ chức lễ kỷ niệm ngày sinh của vị thần Huitzilopochtli vào giữa tháng 12.Các lý giải về piñata theo Cơ Đốc giáo Mexico dựa trên sự đấu tranh của con người chống lại những cám dỗ. Bảy chóp nhọn đại diện cho bảy tội lỗi chết người. Chiếc nồi biểu trưng cho điều xấu/cái ác, trái cây theo mùa và kẹo bên trong những cám dỗ của các xấu/điều ác. Con người bị bịt mắt với cây gậy biểu thị đức tin/niềm tin. Sự quay/xoay, hát và la hét biểu trưng cho sự mất phương hướng mà cám dỗ tạo ra. Trong một số truyền thống, người tham dự còn bị quay/xoay 33 lần, tượng trưng mỗi một lần cho một năm trong cuộc đời của Chúa Kitô. Những diễn giải này đã trao cho piñata mục đích giáo lý.

Khi người tham gia đánh trúng piñata, nó được cho là biểu thị cuộc đấu tranh chống lại cám dỗ và điều xấu/cái ác. Khi piñata bị phá vỡ, điều thú vị bên trong sau đó biểu trưng cho phần thưởng của việc giữ vững niềm tin. Tuy nhiên, kể từ thời điểm đó, piñata đã mất hết ý nghĩa tôn giáo và trở nên phổ biến trong nhiều loại lễ kỷ niệm, không chỉ suốt Las Posadas của tháng 12.

Chiếc nồi đất sét đã được thay thế bằng vật chứa bằng giấy bồi. Việc sáng tạo nên những piñata thậm chí còn chứa đựng khía cạnh mỹ thuật ở một số vùng. David Gamez và Cecilia Meade đã tài trợ cho một cuộc trưng bày những piñata như một nghệ phẩm mỹ thuật thay vì chỉ là một phần của bữa tiệc.Sự kiện này được gọi là Piñatarama, với 25 piñata làm bằng giấy bồi diễn ra tại Vértigo Galería ở thành phố Mexico. Tất cả các nghệ phẩm mỹ thuật nguyên bản đều được minh họa bằng đồ họa, từ 23 quốc gia bao gồm Úc. Một số họa sĩ minh họa đã tham gia bao gồm 1.000 Changos, Allan Sieber, Apak, Ben Newman, Cecy Meade, Cristian Turdera, Cupco và Daniel Berman. Tại Tepatitlán, piñata bảy chóp gai nhọn truyền thống lớn nhất thế giới đã được tạo ra vào năm 2010. Nó có chiều dài 11,2m, được làm bằng sợi thủy tinh và nặng 350kg. Nó vượt qua người nắm giữ kỷ lục Guinness trước đây được thực hiện vào năm 2008 tại Pennsylvania.2. Các piñata hầu như đều được nhìn nhận gắn liền với đất nước Mexico. Nghệ thuật tạo tác piñata hiện đại thuộc nhóm mỹ nghệ thủ công “cartonería” của Mexico, đó là việc chế tác các vật phẩm từ giấy và bìa cứng. Điều này đặt piñata vào cùng loại với nghệ phẩm giấy từ vỏ cây Amate, hình tượng nhân vật Judas và Alebrije (nghệ phẩm điêu khắc dân gian Mexico rực rỡ sắc màu về các sinh vật tưởng tượng) theo phong cách thành phố Mexico. Museo de Arte Popular lần đầu tiên tổ chức “Concurso de Piíatas Mexicanas” (Cuộc thi tạo tác Piñata của Mexico) vào năm 2007 với giải thưởng là 15.000, 10.000 và 5.000 pesos – khoảng 18 triệu, 12 triệu và 6 triệu đồng).Mục đích của cuộc thi là nhằm lưu giữ truyền thống tạo tác piñata và tiếp tục duy trì giá trị của nó. Museo del Caracol của thành phố Mexico cũng đã tổ chức một cuộc hội thảo về cách thức sản xuất và chế tác những piñata truyền thống, với mục đích xa hơn của chương trình là để tiếp cận với cộng đồng.

Trong khi ý nghĩa tín ngưỡng/tôn giáo hầu hết đã không còn, những buổi lễ kỷ niệm vẫn diễn ra hầu như vẫn không thay đổi với sự xuất hiện của piñata. Piñata vẫn phổ biến nhất trong suốt Las Posadas cùng với các bữa tiệc sinh nhật. Người tham gia, thông thường là một đứa trẻ, sẽ có một lượt đánh/đập vào piñata, được mắc dây treo từ trên cao. Người tham gia sẽ bị bịt mắt, cầm chiếc gậy, và xoay tròn một vài lần. Khi người tham gia thực hiện việc đánh/đập piñata, một người khác di chuyển nó để nó khó bị đánh trúng hơn.

Thời gian quy định được giới hạn bằng cách hát một bài hát truyền thống. Vào khoảng thời gian đó, người tham gia sẽ nỗ lực hết sức để đánh trúng vào piñata. Theo truyền thống, piñata là một chiếc nồi đất sét và nhiều người kiếm sống chỉ bằng việc bán những chiếc nồi để mọi người mua về trang trí theo ý muốn. Tuy nhiên, phần lớn chiếc nồi đất sét piñata đã được tạo tác thay thế bằng bìa cứng và giấy bồi, thời thượng thường là như những chiếc bóng bay.

Một lý do nữa là do những mảnh nồi vỡ ra có thể gây nguy hiểm cho trẻ em. Sau đó, chúng được trang trí bằng giấy kếp hay còn gọi là giấy nhún, giấy màu và các vật phẩm khác. Piñata ngày nay có đủ hình dạng và kích cỡ, với nhiều  nhân vật trong phim hoạt hình hoặc những nhân vật khác mà hầu hết trẻ em đều biết đến. Các hình dạng phổ biến hiện nay là Người Dơi, Siêu nhân, Người Nhện hay các nhân vật dựa trên các bộ phim và chương trình truyền hình nổi tiếng như Nemo, Vua Sư tử…

Vào dịp Giáng sinh, phong cách truyền thống với các đỉnh chóp nhọn rất phổ biến vì nó được nối kết với Ngôi sao của Bethlehem. Tuy nhiên, những mẫu mã thiết kế piñata đã được thương mại hóa hoàn toàn ở hầu hết các vùng.Theo truyền thống ở Mexico, đặc biệt là vào Giáng sinh, những piñata chứa đầy trái cây và kẹo như ổi, cam, củ sắn, khúc mía, sơn trà và những viên kẹo được gói trong các bọc kính nhiều màu sắc. Một số piñata là chiếc “bẫy” chứa đầy bột, hoa giấy hay nước. Ngoài ra, còn có những chiếc giỏ đặc biệt thú vị được trao cho những đứa trẻ khi chúng trở về tay không sau khi một piñata đã bị đập vỡ. Chúng được gọi là colacióne và được tặng lại để những đứa trẻ không có cảm giác thất vọng.

Một số địa phương ở Mexico chuyên tạo tác những piñata để bán. Acolman, nơi bắt nguồn xuất xứ của những piñata, cùng với vùng lân cận Otumba là một. Acolman tổ chức Hội chợ piñata quốc gia thường niên. Sự kiện này bao gồm các sự kiện văn hóa, hội thảo về chế tác piñata, các cuộc thi piñata và posadas truyền thống. Sự kiện này đã thu hút tới 100.000 du khách trong những ngày này, nhiều người đến từ thành phố Mexico.

Khoảng 400 gia đình ở thị trấn San Juan de la Puerta, ở phía nam thành phố tự trị Cuerámaro ở Guanajuato, được dành riêng để tạo tác ra những piñata và sản xuất khoảng 16.000 chiếc mỗi tháng. Việc tạo tác piñata đã hỗ trợ công ăn việc làm cho khoảng một nửa dân số của thị trấn. Đây là hoạt động kinh tế quan trọng thứ hai sau nông nghiệp. Truyền thống này bắt đầu vào năm 1960 bởi Juan Remigio Anguiano, người đã mang nghề thủ công này đến thị trấn sau khi sinh sống ở thành phố Mexico.

Ngày nay, những piñata từ thị trấn này được bán đến nhiều vùng trong cả nước. Tại trại giam Huajuapan de León, các tù nhân tạo tác những piñata để bán. Điều này bắt đầu khi một số tù nhân mang theo nghề thủ công này khi họ bị giam giữ khoảng 20 năm trước. Những piñata này đã trở thành truyền thống cho người dân của thành phố vào dịp Giáng sinh.Thời điểm mua bán piñata nhộn nhịp nhất ở Mexico là vào tháng 12 cho Mùa Vọng Posadas. Trong suốt thời kỳ khủng hoảng kinh tế, doanh số bán piñata có thể giảm tới ba mươi phần trăm như đã xảy ra vào năm 2008. Hình dạng ngôi sao hay quả bóng với các đỉnh chóp nhọn vẫn còn phổ biến cho mùa Giáng sinh, nhưng đối với các sự kiện khác, những thiết kế truyền thống cho trẻ em như con lừa, gần như đã được thay thế hoàn toàn bằng các nhân vật hoạt hình dựa trên phim ảnh và chương trình truyền hình Mỹ.

Tuy nhiên, hầu hết các piñata được sản xuất dựa trên những hình ảnh này mà không thực hiện luật bản quyền. Những người nắm giữ bản quyền đã phàn nàn về sự vi phạm bản quyền của các nhà chế tác, sản xuất piñata ở Mexico. Chính quyền liên bang đã phản ứng bằng cách thu giữ những nghệ phẩm hàng hóa như vậy tại các cửa hàng ở những khu vực khác nhau của thành phố Mexico.

Người bán dạo cũng than phiền rằng họ đã bán những piñata này trong nhiều thập niên mà không bao giờ gặp vấn đề gì. Còn người sản xuất khi gặp phải vấn đề với luật bản quyền đã nói rằng rất khó để bán các loại khác vì hầu hết khách hàng đều thích mua những kiểu dựa trên các nhân vật hoạt hình phổ biến này. Mexico xuất khẩu piñata sang Hoa Kỳ và các nơi khác trên thế giới, nhưng bản quyền cũng là một vấn đề gặp phải ở đây.

Những piñata dựa trên các hình ảnh hoạt hình của Walt Disney và các nhân vật khác đã bị thu giữ ở biên giới vì vi phạm luật bản quyền Hoa Kỳ. Một số người cũng đã bị bắt giữ và những piñata bị tiêu hủy bởi các nhân viên hải quan vì nghi ngờ cất giấu ma túy. Vì vậy, giờ đây thị trường thích hợp cho các piñata ở Mexico là những đề tài cho người thành niên. Chúng bao gồm các nhân vật chính trị, đặc biệt là những người không đặc biệt yêu thích.

Một loại khác dành cho khách hàng thành niên là các piñata có đề tài về tình dục, chủ yếu là những con người ở dạng thức vũ công và vũ nữ thoát y kỳ lạ. Hình tượng người phụ nữ trong loại này, phổ biến nhất là các cô gái tóc vàng. Hình tượng nam giới trong loại này có sắc da tối hơn được ưa thích. Những piñata này sẽ chứa đầy các vật phẩm dành cho người lớn như bao cao su ngoài các viên kẹo. Piñata cũng phổ biến tương tự ở một số quốc gia Mỹ Latinh khác.

3. Piñata cũng đã trở nên phổ biến trong cộng đồng người Mỹ gốc Mexico và gốc Tây Ban Nha và Latinh ở Hoa Kỳ. Piñata được sử dụng trong các bữa tiệc sinh nhật, lễ Giáng sinh và lễ kỷ niệm Cinco de Mayo (lễ hội kỷ niệm chiến thắng của quân đội Mexico trong trận chiến đấu với quân Pháp tại thành phố Puebla năm 1862, khi Pháp đang chiếm đóng đất nước này.

4. Ở châu Âu, có truyền thống tương tự ở đất nước Đan Mạch là sl– katten af t–nden (đánh con mèo ra khỏi thùng) ở đó một cái thùng gỗ được đập để nhả kẹo ra.

Ở Catalonia, một truyền thống trong mùa Giáng sinh được gọi là “fer cagar el tió” (làm cho khúc gỗ mới đốn hạ ỉa ra). Một khúc gỗ được bọc chăn vài ngày trước lễ Giáng sinh và được “cho ăn” cỏ. Vào đêm trước lễ Giáng sinh, khúc gỗ liên tục được đánh bằng gậy để khiến cho khúc gỗ “ỉa”. Tấm chăn sau đó được gỡ bỏ để lộ những món quà đã bị “đào thải” bởi khúc gỗ.

Trong các bữa tiệc ở Ý với trò chơi tương tự như piñata, được gọi là pentolaccia, thường được tổ chức vào Chủ nhật đầu tiên của Mùa Chay.

5. Ở Maharashtra, Ấn Độ, một truyền thống tương tự khác được gọi là Dahi Handi thấy vào lễ hội Janmashtami, ngày sinh của vị chúa tể Krishna. Hình tượng tượng trưng cho chân dung thời thơ ấu của vị chúa tể Krishna là Maakhan Chor tinh nghịch (kẻ trộm bơ).

Những chiếc bình bằng đất sét chứa đầy bơ sữa, tiền hoặc các món ăn, thay cho bơ, được treo ở các quảng trường công cộng hoặc trên đường phố ở độ cao dường như thách thức những đứa trẻ phá vỡ chúng. Các đội đưa ra kế hoạch, kỹ thuật, kỹ năng và nỗ lực tuyệt vời để hình thành các kim tự tháp người, cái này cao hơn cái kia, trong nỗ lực phá vỡ chiếc nồi để nhận phần thưởng.

Tại các ngôi làng miền Nam Ấn Độ, các lễ hội có một cuộc thi gọi là Uri adithal (bịt mắt đập nồi) gần tương tự với truyền thống piñata.

Ở Nhật Bản, một trò chơi tương tự gọi là suikawari được chơi ở đó sử dụng một quả dưa hấu.

Ở Philippines, một trò chơi tương tự có tên là hampas-palayok hoặc pukpok-palayok (đập nồi) được chơi trong các bữa tiệc của người Philippines và các bữa tiệc truyền thống (như sinh nhật), ở đó một nồi đất sét chứa đầy các món ăn hoặc phần thưởng được sử dụng.